Midden in de Kalahari, de zuidelijkste halfwoestijn van Afrika, wonen nog steeds mensen, wiens voorouders tot de oudste bewoners van het continent behoren. De San, zo worden ze genoemd. Het is hen gelukt hun tradities, kennis en ambachten duizenden jaren te bewaren, ondanks de afschuwelijke schanddaden die hun zijn aangedaan door hun kolonisten en hun slechtgezinde buurlanden.
Bij een bezoek aan Namibië en Botswana maak je kennis met deze kleurrijke mensen, met de beeldschone natuur van hun leefruimte en je leert meer over de rijke tradities die ze van hun voorouders hebben geleerd.
De Kalahari: leefomgeving van de San
Men zegt dat Kalahari verkeerd geschreven wordt en dat de eigenlijke naam van deze indrukwekkende regio Kgalagadi is. Een woord dat de kolonisten niet goed konden spellen en wat in de taal Setswana ‘grote afstandʼ betekent. Wie de Kalahari bezoekt, ziet al snel wat daarmee bedoeld wordt: de oneindige uitgestrektheid van het steppenlandschap met zijn stekelige vegetatie. Want de afstanden zijn hier enorm en het duurt inderdaad lang, voordat je een mens, dier of boom tegenkomt.
De Kalahari ligt tussen Namibië, Botswana en Zuid-Afrika en wordt omgeven door de twee keer zo grote Okavangodelta die zich wederom uitstrekt tot Angola en Zambia. De natuur bestaat uit savanne-achtige vegetatie en lange reeksen zandduinen.
Maar de planten en dieren zijn even veelzijdig als de Kalahari groot is. Helemaal in het noorden mondt de Okavangorivier uit in een weelderig groene oase. Daarvan profiteren rond 320 soorten zoogdieren en vogels uit de Kalahari. Je vindt hier leeuwen met hun karakteristieke zwarte manen, reebokken, luipaarden en cheeta’s, maar ook blauwe gnoes, Zuid-Afrikaanse hartenbeesten en zebra’s.
Nationale parken als dit grensoverschrijdende Kgalagadi-park zorgen ervoor dat de buitengewone dieren- en plantenwereld en de vele schatten van de Kalahari beschermd worden.
Kalahari - bron: canva
De San: een naam met een gevoelige betekenis
Midden in deze karige en tegelijkertijd rijke omgeving wonen de San. Met deze naam worden verschillende etnische groepen in zuidelijk Afrika aangeduid. De naam heeft een negatieve bijklank en kan het best vertaald worden met ‘zij die iets van de grond oprapenʼ. De San hebben hun naam niet zelf bedacht. Hij werd geïntroduceerd door verwanten van de Khoikhoi, een naburig volk, en is tegenwoordig gangbaar in het algemene taalgebruik.
De San worden sinds de 17e eeuw vaak ook Bosjesmannen genoemd, een term die in veel kringen eveneens als problematisch wordt ervaren.
Een overkoepelend begrip in hun eigen talen hebben de San echter niet. In plaats daarvan identificeren ze zich via hun eigen groep. Bijvoorbeeld de ǃKung, ǀXam, Nǁnǂe, Kxoe, Haiǁom, Ncoakhoe, Tshuwau, Gǁana, Gǀui en nog meer.
Een lange Afrikaanse geschiedenis
De San waren oorspronkelijk halfnomaden die de uitgestrektheid van zuidelijk Afrika als jachtgebied en voor het verzamelen van eetbare planten gebruikten.
Hun verhaal gaat verder terug dan dat van de meeste andere culturen die nu op aarde bestaan. Zo werden in de Border Cave in Zuid-Afrika gereedschappen gevonden die bijna identiek zijn aan de gereedschappen die de San nu nog steeds gebruiken. De objecten zijn gedateerd op 42.000 v. Chr.
Nederlanders en Britten die vanaf de 18e eeuw zuidelijk Afrika bezetten, maakten het de mensen in deze regio zwaar. De San werden tot slaaf gemaakt, opgejaagd en vermoord. Het aantal San is daarom, als gevolg van deze gruwelijke tijd, nu nog maar een fractie van de groep die vóór de komst van de Europeanen zuidelijk Afrika bewoonde.
In de 20e eeuw zagen de San zich gedwongen om hun half nomadische levensstijl op te geven. Door de regering opgelegde moderniseringen leidden ertoe dat de San uit hun gebieden in Angola, Zambia, Zimbabwe en Lesotho werden verdrongen naar de Kalahari.
bron: canva
Zo leven de San in de Kalahari
Tegenwoordig zijn er nog maar rond 100.000 San. Niet iedere San kan het zich veroorloven om op de traditionele manier van zijn voorouders te leven. Velen werken daarom als arbeider op boerderijen of doen andere loonarbeid om te overleven.
Degenen die konden leven volgens de oorspronkelijke levenswijze, hebben zich als jager en verzamelaar gedurende duizenden jaren leren aanpassen aan de karige omstandigheden van de Kalahari. Ze jagen nu nog steeds met speren en pijl en boog en ze verzamelen wortels en bessen.
Water verzamelen in een struisvogelei
Terwijl er aan zand in de Kalahari geen gebrek is, is water zeldzaam. De San hebben daarom een geraffineerde methode ontwikkeld om het kostbare vocht uit de droge grond te winnen. Ze graven een diep gat op een plek waar de aarde vochtig is. Vervolgens steken ze een lange, holle grashalm in het gat. Het water wordt, net als bij een rietje, uit het zand gezogen en met behulp van een tweede grashalm naar een struisvogelei geleid. Op die manier hoeven de San het ook in de meest afgelegen uithoeken van de Kalahari niet zonder water te doen.
Bosjesmankralen
Struisvogeleieren dienden de San traditioneel voor veel andere doeleinden. Zo gebruikten ze de schalen van de eieren als één van de oudste betaalmiddelen. De eierschalen werden in kleine stukken gebroken, geslepen en met een gat in het midden tot een ketting geregen. De San gebruikten het betaalmiddel bij de ruilhandel met andere etnische groepen. Het gebruik van deze kralen is tot in de 7e eeuw v. Chr. aangetoond. Tot de dag van vandaag worden de kralen met de hand gemaakt en gelden ze in bijvoorbeeld Namibië als zeer waardevol.
Grottekeningen
De San-volken staan bekend om hun grottekeningen in Zuid-Afrika en Botswana. De voorouders van de San hebben de wanden van de grotten prachtig versierd met afbeeldingen van jagers, niet-menselijke wezens en mengwezens uit dier en mens.
De tot nu toe oudste tekening werd gevonden in de Blombosgrot in Zuid-Afrika. De tekening moet rond 73.000 jaar oud zijn. Op de muurschildering is een machtige elandantilope te zien in rode verf.
Andere schilderingen van de San zijn gevonden in de Tsodiloheuvels in Botswana. De kunstwerken van de San en schilderingen van andere volken in dit gebied werden in 1997 door de UNESCO erkend als werelderfgoed.
bron: canva
The Gods Must Be Crazy
Ondanks hun relatief afgezonderde levensstijl heeft de etnische groep van de San een aantal beroemdheden voortgebracht. De bekendste is wel de Namibische boer Nǃxau ǂToma. Hij werd wereldberoemd door zijn rol in de film The Gods Must Be Crazy uit 1980. Daarin speelt hij de Bosjesman Xixo die een colaflesje vindt dat uit het raam van een vliegtuigje is gegooid. Dat flesje veroorzaakt allerlei onrust onder de inheemse bevolking die snel weer af wil van het onheil brengende voorwerp. Xixo krijgt de opdracht de fles zo ver mogelijk weg te brengen. Op zijn weg komt hij langs merkwaardige plekken in Afrika, waar hij gekke ervaringen opdoet met de westerse civilisatie.
Patent voor honger stillend medicijn
De traditionele kennis van de San is rijk en veelzijdig. Ze gebruiken alles wat de natuur om hen heen te bieden heeft om ziektes te genezen, zichzelf te versterken en huid en haar te verzorgen. Een plant die de San bijzonder van nut is, is de Hoodia Gordonii, een succulente plant zonder bladeren die honger stillende eigenschappen heeft. De werkstof die daaraan ten grondslag ligt, is door een farmaceutisch bedrijf verwerkt in een voedingssupplement. De San eisten met behulp van minderhedenverbanden in Zuid-Afrika een aandeel op van de toekomstige inkomsten van het patent. Een perfect voorbeeld voor de samensmelting van traditie en moderniteit, waarmee veel San tegenwoordig worden geconfronteerd.
Bezoek onze website voor meer informatie over onze reizen naar Zuidelijk Afrika: https://www.africaventura.nl
